[:en]
In 2016 the Russian publishing house “Centrpoligraf” has published a book of memoirs of prominent Soviet and Russian politician, former minister of Foreign Affairs of the Russian government Yevgeny Primakov “Meetings at the crossroads”. One of the chapters of the book is dedicated to the Nagorno-Karabakh conflict, which we present to your attention in three parts.
In connection with the events in Nagorno-Karabakh in the summer of 1989 the situation in Azerbaijan has deteriorated. On 16 July in Baku has hosted the founding conference of the popular front of Azerbaijan (PFA), which skillfully using the discontent of the masses, openly seize power in the capital and on the periphery, creating their own parallel authorities. In mid January 1990 in Baku occurred armenian massacres. In the center of the city at mass meeting acted as one of the leaders of the PFA, and a few hundred meters was burned alive in the container a man, and no one even called to rush to rescue the unfortunate.
On 14 January received Gorbachev, who arrived from Lithuania. At the airport Kruchkov reported him about the situation in Baku. «We need to send a Deputy Chairman of the Council of Ministers», – said Gorbachev. Then he paused and said: «Let’s go threesome: Primakov, the secretary of the Сentral Сommittee of the Communist party Girenko and Deputy Chairman of the Council of Ministers Dogujiev». We flew to Baku early in the morning on Sunday , January 15 and the next day went back and reported about the situation at the politburo. But stayed with Girenko in Baku for two weeks and organized the evacuation of Armenians, mainly across the Caspian sea to Krasnovodsk, have been negotiating with the NFA. All entreaties to unlock the soviet military units, to renounce from violence did not lead to anything. Meanwhile, passion were escalating. Near the building of Central Committee where we stayed, were daily meetings. Agitators called for violence. During one of the meetings brought a few gallows. A group of protesters broke through and began to shake the iron gate, trying to break into the courtyard of the building. The rallies went on the central square of Baku. The delegation of women doctors came to me to the building of the Central Committee with request to come
out and make a statement. Tried to dissuade me, but I agreed. As I remember, Mammadov ran up to me and said: «Speak from the balcony», – apparently, he genuinely feared the excesses of the crowd. I told him that I would speak to the parapet, where were all. I will never forget how in front of me was standing azerbaijani guy in a bulletproof vest. All the guys from my guard were also nearby.
Start with that as the orientalist may refer to them by quoting a Surah from Koran. What did. But decided just say as we then began our speech: «Dear comrades!».
Listened to carefully. I stressed that if lift the blockade of the barracks and airfields, no escalation on the part of the authorities would not. At this moment, obviously fearing communication between the speakers and the audience, Kaziev [49] shouted into my microphone: «He is a member of the mafia!» After that, not without difficulty, I broke into the building. Cute azerbaijani women were discouraged and we had to be calm them.
At this time, the militants of NFA imposed a state of emergency in Baku. At the entrances and exits of the city their patrols were checking the car. Commands were transmitted through the taxiсab fleet radio. In Baku was one of the leaders of KGB
F.Bobkov. A person with more experience, he understood that should avoid a bloodshed by all means. But the tension grew like a house on fire.
On 19 January I was being in his office with the Secretary of the Communist party of Azerbaijan Vezirov while Gorbachev called. He reported that there had been a decision of the Presidium of the Supreme Soviet of the USSR and the troops will be introduced in Baku. I told Mikhail Sergeyevich that can not lead by military actions.
An answer was : Minister of Defence Yazov and Minister of Internal Affairs Bakatin will fly to Baku in an hour.
It were terrible days. When troops killed more than a hundred Azeris, mostly militants, but there also were victims among the civilian population – responded with fire on the windows from which to shoot. The army, dressed in armor, also lost 38 men killed. A state of emergency, curfew, night Central Committee Plenum, at which A.Vezirov was released from his duties as First Secretary and elected A. Mutalibov. Life did not become normal for a long time.
To be honest, I was really happy when called Gorbachev, citing the necessity to avoid visibility like Mutalibov works under control, said: «come back with Girenko». The events in Baku certainly have added me gray hairs. I spent in this city two years in the Naval preparatory college during youth. I had and have a lot of friends to this day I truly loved and love Azerbaijan and regardless of who is to blame for the events they were a real tragedy for me.
An irritant, which was not allowed to normalize the situation in Azerbaijan remained unresolved the Nagorno Karabakh problem. Was it possible to solve it?
At that time, I especially worked closely with professor Tofik Ismailov – a smart man, friendly, open-minded, loving his homeland, but free from any prejudice. We agreed about «small steps»: Azerbaijan, for example, opens the «gas pipe» to Armenia, unfortunately, was not found positive reaction in Yerevan mass media. However, it was agreed about first meeting of the heads of the two republics.
On November 10, 1990 the two main leaders of Armenia and Azerbaijan Mutalibov and Ter-Petrosyan were invited to the Kremlin in the office of the chairman of the Council of the Union. I asked them to agree at least on a rough version – a compromise «package» of measures, which, as it seemed at the time, was allowed to emerge from the crisis. Pored over this «package» with Mutalibov and Ter-Petrosyan for four hours. Suggestions were being clarified , changed, reprinted to a mutual agreement several times. The essence of the «package» was to first be declared void all the decisions of Armenia, Azerbaijan, Nagorno-Karabakh, and of the Union adopted on the Nagorno-Karabakh since 20 February 1988 and make a joint statement on this issue. After this application was supposed to eliminate the Special Administration Committee (SAC), to restore the authorities in Nagorno-Karabakh, and with this purpose hold the elections.
The paper proposed to the Supreme Council of Azerbaijan SSR adopt a corresponding law (pre-agreed) on the status of Nagorno-Karabakh and guarantees of its autonomy. At the same time abolished the state of emergency imposed in the territory of Azerbaijan, including Nagorno-Karabakh.
The «package» foresaw the normalization of relations between the Armenian SSR and the Azerbaijan SSR. At the initial stage on the request of the two republics proposed to introduce from each side of the five-kilometer zone of special regime for the temporary presence of Soviet army units and internal troops. All armed illegal formations on both sides were disbanding. Lifted the siege from the national arteries, including rail, road, air transport . In the case of renewed economic sanctions one of the parties was offered immediately to consider this issue at the Federal level with the adoption of the necessary measures.
The Supreme bodies of legislative and executive authorities of the two republics had to compensate all persons who were forced to leave its territory at the expense of each republic and begin to establish normal relations in the political, economic, cultural spheres.
The two leaders agreed with this «package», but said that would like to enlist the support of their parliamentary groups in the Supreme Soviet of the USSR. Parting with my partners, I was loaded with optimism. Leaving on a business trip, has agreed with R. Nishanov that negotiations with the parliamentary groups will take upon himself. Initially, he also agreed with them. Next morning after this agreement the deputies, fueled by extremists from both sides, refused to support the proposed solution.
In mid-1991 were taken more steps to avoid the broad military actions. Among these steps can be called an appeal to the President of the Republic of Azerbaijan group of heads of regions of the NKAO with the slogan «the transition from confrontation to dialogue with the Federal authorities and the authorities of Azerbaijan». Baku was not satisfied with the proposed format of the dialogue and some of the conditions of its beginning: negotiations between political forces at all levels – federal, republican (Azerbaijan, Armenia) and Nagorno-Karabakh to be submitted «only its governmental bodies in the face of their approved group of people, which makes it necessary to start negotiations to restore the power of the regional Council of people’s deputies and its Executive Committee».
Despite the fact that A. Mutalibov was elected the President of the Republic of Azerbaijan on 8 September 1991, he increasingly found the inability to master the situation. In Azerbaijan was established a dual power with a tendency of transition to the newly formed Milli Majlis (National Assembly), in which NFA had 50 percent of the vote. In March 1992, A. Mutallibov had to voluntarily give up power. Although in May 1992 he returned to presidential power, but only for two days, as was overthrown. In a military coup attended NFA, National Independence Party (NDP) and the «Grey wolves» – the Azerbaijani branch of the eponymous Turkish party centre in Turkey. On June 7, 1992 were held new elections, which were won by the leader of the PF А. Elchibey.
At this time there began a large-scale fighting that «splashed out» on the Nagorno-Karabakh. The leadership of the popular front was completely incompetent in governing the country and in the military field, and in the cause of finding a political settlement. This severe inherited Heydar Aliyev, for many years head of Azerbaijan in the Soviet period, and then transfered into leadership positions in Moscow (member of the politburo, first Deputy Chairman of the USSR Council of Ministers), forced to resign, and then returned to Azerbaijan, but not in Baku, and his «small homeland» of Nakhchivan, where he was elected the chairman of the Supreme Council. In early July 1993, responding to numerous requests of the Azerbaijani public, Heydar Aliyev arrived in Baku. First, he was elected the Chairman of the Milli Majlis, and on 3 October 1993, in early elections, the President of the Azerbaijan Republic.
With the arrival of Heydar Aliyev, there have been some prospects for a ceasefire, although the war continued and as a result, seven regions of Azerbaijan, where the population turned into refugees, were occupied.
In general, this conflict led to the mass exodus of Armenians and Azerbaijanis. In January 1990 more than 300 thousand Armenians fled from Baku. Emptied the azerbaijani houses in Shushi in Nagorno Karabakh, the occupied azerbaijani lands outside it, in the border regions of Armenia. The war claimed thirty thousand lives.
Huge efforts are needed in order to bring the parties to the agreement on the ceasefire, and Russia has played in the most that neither is significant role. In September 1991, B. Yeltsin and N. Nazarbayev made a trip to the area of the Karabakh conflict, and then in Zheleznovodsk met with the leaders of the conflicting parties. You can assume that from this point on, the emphasis was placed on unconditional ceasefire, which was seen as the starting point of the process of political settlement. Russia has sought to this purpose, acting on all channels in the CIS, the UN, the conference on security and cooperation in Europe (later renamed OSCE), which is in the middle of 1992, created for the cessation of hostilities, the parties involved in the Nagorno-Karabakh conflict, the so-called «Minsk group».
At the same time, Russian officials have stepped up their own mediation mission, as a result of activity and efforts of the Minsk group and Kazakhstan was established a few short-term truce, but hostilities were renewed every time.
On 15 April 1994 on the initiative of Russia the Council of heads of CIS with participation of the presidents of Azerbaijan and Armenia adopted a decision which said: «The main priority, the imperative of settlement – immediate ceasefire of all hostilities and after that its reliable strengthening. It is impossible to eliminate the consequences of the tragic confrontation without this move».
Given the persistent refusal of the representatives of all countries to meet and seal a single document, the signatures were obtained separately on three sheets with the same text – on May 9 in Baku of Defense Minister of Azerbaijan, on May 10 in Yerevan of Defense Minister of Armenia and on May 11 in Stepanakert of the commander of the army of Nagorno-Karabakh. Turning to Russia as a state mediator, each of them took obligations of the ceasefire.
But what’s next?
Source: http://www.mediamax.am/ru/news/special-file/22018/#sthash.jEqBdscF.dpuf
[:ru]
В 2016 году российское издательство «Центрполиграф» выпустило книгу воспоминаний видного советского и российского политика, бывшего главы МИД и правительства России Евгения Примакова «Встречи на перекрестках». Одна из глав книги посвящена нагорно-карабахскому конфликту, которую представляем вашему вниманию в трех частях.Часть 2.
В связи с событиями в Нагорном Карабахе летом 1989 года резко обострилась ситуация в Азербайджане. 16 июля в Баку состоялась учредительная конференция Народного фронта Азербайджана (НФА), который, умело используя недовольство масс, открыто прибирал к рукам власть и в столице, и на периферии, создавая собственные, параллельные официальным органы управления. В Баку в середине января 1990 года произошли армянские погромы. В центре города на многотысячном митинге выступал один из руководителей НФА, а в сотне метров заживо сгорел в контейнере человек, и никто даже не призвал броситься спасать несчастного.
14 января встречали Горбачева, прилетевшего из Литвы. На аэродроме Крючков доложил ему о ситуации в Баку. «Нужно направить на место заместителя председателя Совмина, – сказал Горбачев. Потом задумался и – я как чувствовал – уточнил: – Пусть поедут трое: Примаков, секретарь ЦК КПСС Гиренко и заместитель предсовмина Догужиев».
Вылетели в Баку рано утром 15 января в воскресенье, чтобы уже на следующий день вернуться и доложить обстановку на политбюро. Но пробыли вместе с Гиренко в Баку две недели. Организовывали эвакуацию армян, главным образом по Каспию до Красноводска, вели переговоры с НФА.
Должен сказал, что М. Горбачев ориентировал нас на мирные переговоры с Народным фронтом. Встречались несколько раз с А. Алиевым (будущим президентом Эльчибеем), И. Мамедовым, И. Гамбаровым, Н. Панаховым. Все уговоры разблокировать советские воинские части, отказаться от насилия ни к чему не приводили.
Между тем страсти нагнетались. У здания ЦК, где мы находились, шли ежедневные митинги. Подстрекатели призывали к насилию. Во время одного из митингов притащили несколько виселиц. Группа митингующих прорвалась и стала раскачивать железные ворота, пытаясь ворваться во двор здания. Митинги шли и на центральной площади Баку.
Ко мне в здание ЦК пришла делегация женщин-врачей с просьбой выйти и выступить. Меня отговаривали, но я согласился. Как сейчас помню, подбежал ко мне И. Мамедов и сказал: «Выступайте с балкона», – видимо, он искренне боялся эксцессов толпы. Я ответил, что буду говорить с парапета, откуда выступали все. Никогда не забуду, как передо мной стал в бронежилете азербайджанский парень. Все ребята из моей охраны тоже были рядом. Начал с того, что как востоковед могу к ним обратиться, процитировав суру Корана. Что и сделал. Но могу и просто сказать так, как мы тогда начинали свои выступления: «Дорогие товарищи!»
Слушали внимательно. Я подчеркнул, что, если будет снята блокада с казарм и аэродромов, никакой эскалации со стороны властей не будет. Именно в этот момент, очевидно опасаясь, что устанавливается связь между выступавшим и слушавшими, Казиев [49] прокричал в мой микрофон: «Перед вами выступает член мафии!» После этого не без труда я прорвался в здание. Милые, хорошие азербайджанские женщины были обескуражены, и нам их пришлось успокаивать.
В это время уже боевики НФА ввели «чрезвычайное положение» в Баку. При въездах и выездах из города их патрули проверяли машины. Команды передавались через радиосвязь таксомоторного парка. В Баку находился один из руководителей союзного КГБ Ф.Д. Бобков. Человек с большим опытом, он понимал, что любыми путями следует избежать кровопролития.
Но напряженность росла не по дням, а по часам.
19 января с секретарем ЦК Компартии Азербайджана Везировым я был у него в кабинете, когда позвонил Горбачев. Он сообщил, что состоялось решение Президиума Верховного Совета СССР и в Баку будут введены войска. Я сказал Михаилу Сергеевичу, что военными действиями руководить не могу. Последовал ответ: через час в Баку вылетят министр обороны Язов и министр внутренних дел Бакатин.
Это были страшные дни. При вводе войск погибло сто с лишним азербайджанцев, в основном боевиков, но были жертвы и среди мирного населения – отвечали огнем по окнам, из которых стреляли. Армия, одетая в броню, тоже потеряла 38 человек убитыми. Чрезвычайное положение, комендантский час, ночной пленум ЦК, на котором А. Везирова освободили от обязанностей первого секретаря и избрали А. Муталибова, – жизнь еще долго не входила в нормальное русло.
Скажу честно, я был по-настоящему счастлив, когда позвонил Горбачев и, сославшись на необходимость того, чтобы не было видимости, будто Муталибов работает «под контролем», сказал: «Возвращайтесь с Гиренко в Москву».
События в Баку несомненно прибавили мне седых волос. Я провел в этом городе в юности два года в Военно-морском подготовительном училище. У меня там было, да и по сей день остается много друзей. Я искренне любил и люблю Азербайджан, и вне зависимости от того, кто виноват в произошедших событиях, они были настоящей трагедией и для меня.
Раздражителем, который не давал нормализовать обстановку в Азербайджане, оставалась нерешенная проблема Нагорного Карабаха. Была ли возможность ее решить?
В то время я особенно тесно сотрудничал с профессором Тофиком Исмаиловым – человеком умным, доброжелательным, с широким кругозором, горячо любящим свою Родину, но свободным от всяких предубеждений. Мы договорились о «малых шагах»: Азербайджан, например, открыл «газовую трубу» в Армению – к сожалению, это не нашло положительной реакции в ереванских средствах массовой информации. Тем не менее было принято предложение о первой встрече руководителей двух республик.
10 ноября 1990 года в Кремль в кабинет председателя Совета Союза были приглашены два главных руководителя Азербайджана и Армении – А. Муталибов и Л. Тер-Петросян. Я предложил им хотя бы вчерне согласовать документ – компромиссный «пакет» мер, которые, как представлялось на тот момент, позволяли выйти из кризиса. Сидели над этим «пакетом» с Муталибовым и Тер-Петросяном часа четыре. Предложения не раз за это время уточнялись, изменялись к обоюдному согласию и перепечатывались.
Суть «пакета» состояла в том, чтобы вначале считать утратившими силу все решения Армении, Азербайджана, НКАО и Союза, принятые по НКАО начиная с 20 февраля 1988 года, и сделать об этом совместное заявление. Вслед за этим заявлением предполагалось ликвидировать КОУ, восстановить органы власти в Нагорном Карабахе и с этой целью провести выборы.
В документе предлагалось Верховному Совету Азербайджанской ССР принять соответствующий закон (заранее согласованный) по статусу НКАО и гарантиям ее автономии. Одновременно отменялось чрезвычайное положение, введенное на территории Азербайджана, в том числе в НКАО.
«Пакет» предусматривал нормализацию отношений между Армянской ССР и Азербайджанской ССР. На первоначальной стадии по просьбе двух республик предлагалось ввести с каждой стороны пятикилометровую зону особого режима при временном нахождении в ней подразделений Советской армии и внутренних войск. Распускались все вооруженные незаконные формирования с обеих сторон. Снимались все виды блокады с республиканских артерий, включая железнодорожный, автомобильный, авиационный транспорт. В случае возобновления экономических санкций одной из сторон предлагалось незамедлительно рассмотреть этот вопрос на союзном уровне с принятием необходимых мер.
Высшие органы законодательной и исполнительной власти двух республик должны были компенсировать ущерб всем лицам, вынужденно покинувшим ее территорию, за счет средств каждой республики и начинать налаживать нормальные контакты в политической, экономической, культурной сферах.
Оба руководителя согласились с этим «пакетом», но сказали, что хотели бы заручиться поддержкой своих депутатских групп в Верховном Совете СССР. Расставаясь с моими партнерами, я был заряжен оптимизмом. Уезжая в командировку, договорился с Р.Н. Нишановым, что переговоры с депутатскими группами он возьмет на себя. С ними первоначально он тоже договорился. Но на следующее после этой договоренности утро депутаты, подогреваемые экстремистами с двух сторон, отказались поддержать предлагаемое решение.
В середине 1991 года еще предпринимались шаги с целью избежать широких военных действий. Среди этих шагов можно назвать обращение к президенту Азербайджанской Республики группы руководителей районов НКАО с призывом «перехода от конфронтации к диалогу с союзными органами и властями Азербайджана». Баку не устраивал предлагаемый формат диалога и некоторые условия его начала: переговоры между политическими силами всех уровней – союзных, республиканских (Азербайджан, Армения), Нагорного Карабаха, который должен быть представлен «лишь его государственными органами в лице утвержденной ими группы людей, что вызывает необходимость до начала переговоров восстановить полномочия областного Совета народных депутатов и его исполкома».
Несмотря на то что А. Муталибов 8 сентября 1991 года был избран президентом Азербайджанской Республики, он все в большей степени обнаруживал неспособность овладеть ситуацией. В Азербайджане установилось двоевластие с тенденцией его перехода к образовавшемуся Милли меджлису (Национальному собранию), в котором НФА уже обладал 50 процентами голосов. В марте 1992 года А. Муталибову пришлось добровольно отказаться от власти. Хотя в мае 1992 года он вернул президентскую власть, но лишь на два дня, так как был свергнут. В военном перевороте приняли участие НФА, Партия национальной независимости (ПНР) и «Серые волки» – азербайджанское отделение тюркистской одноименной партии с центром в Турции. 7 июня 1992 года состоялись новые выборы, в результате которых победил лидер НФА А. Эльчибей.
В это время уже начались масштабные боевые действия, которые выхлестнулись за пределы Нагорного Карабаха. Руководство Народного фронта оказалось полностью некомпетентным и в управлении страной, и на военном поприще, и в деле поисков политического урегулирования. Такое тяжелое наследство досталось Гейдару Алиеву, в течение долгих лет возглавлявшему Азербайджан в советский период, затем переведенному на руководящую работу в Москву (член политбюро, первый заместитель председателя Совета министров СССР), вынужденному уйти в отставку, а затем вернувшемуся в Азербайджан, но не в Баку, а на свою «малую родину» Нахичевань, где он был избран председателем Верховного Совета. В начале июля 1993 года, отвечая на многочисленные просьбы азербайджанской общественности, Г. Алиев прибыл в Баку. Сначала его избрали председателем Милли меджлиса, а 3 октября 1993 года, на досрочных выборах, – президентом Азербайджанской Республики.
С приходом Г. Алиева наметились кое-какие перспективы перемирия, хотя война продолжалась и в результате семь районов Азербайджана, население которых превратилось в беженцев, были оккупированы.
Вообще этот конфликт привел к массовому исходу и армян, и азербайджанцев. В январе 1990 года из Баку бежало более 300 тысяч армян. Опустели азербайджанские дома в Шуше в Нагорном Карабахе, на оккупированных азербайджанских землях вне его пределов, в приграничных районах Армении. Война унесла 30 тысяч человеческих жизней.
Огромные усилия понадобились для того, чтобы привести стороны к соглашению о прекращении огня, и Россия сыграла в них самую что ни на есть значительную роль. Еще в сентябре 1991 года Б. Ельцин и Н. Назарбаев совершили поездку в район карабахского конфликта, а затем в Железноводске встретились с лидерами конфликтующих сторон. Можно считать, что с этого момента акцент был сделан на безусловное прекращение огня, которое рассматривалось как отправная точка процесса политического урегулирования. Россия стремилась к этой цели, действуя по всем каналам – в СНГ, ООН, Совещании по безопасности и сотрудничеству в Европе (позже ставшем ОБСЕ), которое в середине 1992 года создало для прекращения военных действий сторон, вовлеченных в нагорно-карабахский конфликт, так называемую «минскую группу». Одновременно российские представители усилили свою собственную посредническую миссию, в результате деятельности которой, а также усилий «минской группы» и Казахстана устанавливалось несколько краткосрочных перемирий, но вооруженные действия каждый раз возобновлялись.
15 апреля 1994 года по инициативе России Совет глав государств СНГ с участием президентов Азербайджана и Армении принял решение, в котором говорилось: «Главный приоритет, императив урегулирования – незамедлительное прекращение огня, всех военных действий и вслед за этим его надежное закрепление. Без этого не перейти к ликвидации последствий трагического противоборства». С учетом упорного нежелания представителей всех стран встретиться и скрепить единый документ, подписи были получены раздельно на трех листах с идентичным текстом – 9 мая в Баку министра обороны Азербайджана, 10 мая в Ереване министра обороны Армении и 11 мая в Степанакерте командующего армией Нагорного Карабаха. Обращаясь к России как к государству-посреднику, каждый из них брал обязательства прекращения огня.
Но что же дальше?
Источник: http://www.mediamax.am/ru/news/special-file/22018/#sthash.jEqBdscF.dpuf
[:hy]
2016թ. ռուսաստանյան «Ցենտրպոլիգրաֆ» հրատարակչությունը լույս է ընծայել ականավոր քաղաքական գործիչ, ՌԴ ԱԳՆ եւ կառավարության նախկին ղեկավար Եվգենի Պրիմակովի «Հանդիպումներ խաչմերուկներում» գիրքը: Գրքի գլուխներից մեկը նվիրված է ԼՂ հակամարտությանը: Այն ձեզ ենք ներկայացնում երեք մասով: Մաս – II:
Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցող դեպքերի հետ կապված՝ 1989թ. ամռանն Ադրբեջանում իրավիճակը կտրուկ սրվեց: Հուլիսի 16-ին Բաքվում տեղի ունեցավ Ադրբեջանի Ժողովրդական Ճակատի (ԱԺՃ) հիմնադիր համաժողովը, որը հմտորեն օգտագործելով ժողովրդական զանգվածների դժգոհությունը, բացահայտ կերպով սկսեց իր ձեռքը վերցնել իշխանությունը թե՛ Բաքվում եւ թե՛ ծայրամասերում՝ պաշտոնական կառավարման մարմիններին զուգահեռ ստեղծելով սեփական այլընտրանքային մարմինները: Բաքվում 1990թ. հունվարի կեսին տեղի ունեցան հայերի ջարդեր: Քաղաքի կենտրոնում անցկացվող բազմահազարանոց հանրահավաքի ժամանակ ելույթ էր ունենում ԱԺՃ առաջնորդներից մեկը, իսկ հարյուր մետր հեռու կոնտեյներում մարդ էր այրվում, եւ ոչ ոք օգնության շտապելու կոչ չարեց:
Հունվարի 14-ին դիմավորում էինք Լիտվայից ժամանող Գորբաչովին: Օդանավակայանում Կրյուչկովը նրան զեկուցեց Բաքվում տիրող իրավիճակի մասին: «Պետք է այնտեղ ուղարկել Նախարարների խորհրդի փոխնախագահին,- ասաց Գորբաչովը: Հետո մտածեց եւ (ես ասես կանխազգում էի) հավելեց: -Թող գնան երեքը՝ Պրիմակովը, ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Գիրենկոն եւ Նախարարների խորհրդի փոխնախագահ Դոգուժիեւը»:
Բաքու մեկնեցինք հունվարի 15-ի առավոտյան՝ կիրակի, որպեսզի հենց հաջորդ օրը վերադառնանք եւ իրավիճակի մասին զեկուցենք քաղբյուրոյին: Սակայն Գիրենկոյի հետ Բաքվում մնացինք երկու շաբաթ: Կազմակերպում էինք հայերի տարհանումը՝ հիմնականում Կասպից ծովով դեպի Կրասնովոդսկ, միաժամանակ՝ բանակցում ԱԺՃ-ի հետ:
Պետք է ասեմ, որ Մ. Գորբաչովը մեզ ուղղորդել էր Ժողովրդական ճակատի հետ խաղաղ բանակցություններ վարել: Մի քանի անգամ հանդիպեցինք Ա. Ալիեւի (ապագա նախագահ Էլչիբեյի), Ի. Մամեդովի, Ի. Գամբարովի, Ն. Պախանովի հետ: Բոլոր փորձերը՝ համոզելու նրանց ազատել խորհրդային զորամասերը եւ հրաժարվել բռնությունից, արդյունք չէին տալիս:
Մինչդեռ կրքերը թեժանում էին: Կենտկոմի շենքի մոտ, որտեղ մենք էինք գտնվում, ամեն օր հանրահավաքներ էին անցկացվում: Սադրիչները բռնության կոչեր էին անում: Հանրահավաքներից մեկի ժամանակ մի քանի կախաղան բերեցին: Ցուցարարների մի խումբ սկսեց ճոճել երկաթյա դարպասը՝ փորձելով մուտք գործել շենքի բակ: Հանրահավաքներ էին անցկացվում նաեւ Բաքվի կենտրոնական հրապարակում:
Ինձ մոտ կին բժիշկների մի պատվիրակություն եկավ՝ խնդրելով, որ դուրս գամ եւ ելույթ ունենամ: Ինձ փորձեցին հետ պահել այդ քայլից, սակայն ես համաձայնեցի: Պարզ հիշում եմ, թե ինչպես Ի. Մամեդովը վազեց դեպի ինձ եւ ասաց. «Պատշգամբից ելույթ ունեցեք»: Հավանաբար, նա անկեղծորեն վախենում էր ամբոխի անկարգություններից: Ասացի, որ պարապետից եմ խոսելու՝ որտեղ բոլորն են ելույթ ունեցել: Երբեք չեմ մոռանա, ինչպես դիմացս զրահաբաճկոնով ադրբեջանցի մի տղա կանգնեց: Իմ թիկնազորի բոլոր տղաներն էլ էին կողքիս: Սկսեցի նրանից, որ որպես արեւելագետ կարող եմ իրենց համար Ղուրանից մեջբերում անել: Ինչը եւ արեցի: Բայց կարող եմ նաեւ պարզապես ասել այն, ինչով մենք սկսում էինք մեր ելույթները՝ «Սիրելի ընկերներ»:
Լսում էին համակ ուշադրությամբ: Ես ընդգծեցի, որ եթե վերացվեն զորանոցների եւ օդանավակայանների շրջափակումները, իշխանության կողմից որեւէ սրացում չի լինի: Հենց այդ պահին, հավանաբար վախենալով, որ ելույթ ունեցողի եւ լսարանի միջեւ կարող է կապ հաստատվել, Ղազիեւը բղավեց իմ բարձրախոսի մեջ. «Ձեր առջեւ ելույթ է ունենում մաֆիայի անդամը»: Այնուհետ ես դժվարությամբ կարողացա Կենտկոմի շենք մուտք գործել: Ադրբեջանցի բարի, հաճելի կանայք վհատված էին, եւ մենք ստիպված էինք նրանց հանգստացնել:
Այդ ժամանակ ԱԺՃ գրոհայիններն արդեն «արտակարգ իրավիճակ» էին մտցրել Բաքվում: Քաղաք մտնելիս եւ ելնելիս պարեկախմբերը ստուգում էին մեքենաները: Հրամանները տրվում էին տաքսիների ռադիոկապով: Բաքվում էր միութենական Պետական անվտանգության կոմիտեի (ՊԱԿ) ղեկավարներից մեկը՝ Ֆ.Դ. Բոբկովը: Նա շատ փորձառու մարդ էր եւ լավ էր հասկանում, որ ամեն գնով պետք էր խուսափել արյունահեղությունից:
Սակայն լարվածությունն աճում էր ոչ թե օրեցօր, այլ ամեն ժամ:
Հունվարի 19-ին Ադրբեջանի Կոմկուսի կենտկոմի քարտուղար Վեզիրովի հետ իր գրասենյակում էինք, երբ զանգահարեց Գորբաչովը: Նա տեղեկացրեց, որ կայացվել է ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի որոշումը, եւ Բաքու զորք է մտցվելու: Ես Միխայիլ Սերգեեւիչին ասացի, որ չեմ կարող ղեկավարել ռազմական գործողությունները: Պատասխան եղավ՝ մեկ ժամից Բաքու են ժամանում պաշտպանության նախարար Յազովը եւ ներքին գործերի նախարար Բակատինը:
Սարսափելի օրեր էին: Զորքերը մտցնելու ժամանակ հարյուրից ավելի ադրբեջանցիներ զոհվեցին, հիմնականում՝ գրոհայիններ, սակայն զոհեր եղան նաեւ խաղաղ բնակչության շրջանում. պատասխան կրակ էր բացվում այն պատուհանների ուղղությամբ, որոնցից կրակում էին: Բանակը 38 զոհ տվեց: Արտակարգ դրություն, պարետային ժամ, Կենտկոմի գիշերային լիագումար նիստ, որի ընթացքում Վեզիրովին ազատեցին առաջին քարտուղարի պաշտոնից եւ ընտրեցին Ա. Մութալիբովին: Կյանքը դեռ երկար ժամանակ նորմալ հունով չէր վերադառնում:
Անկեղծ ասած, ես իսկապես երջանիկ էի, երբ Գորբաչովը զանգահարեց՝ ասելով. «Գիրենկոյի հետ վերադարձեք Մոսկվա»: Նա ակնարկեց, որ հակառակ դեպքում տպավորություն է ստեղծվում, թե Մութալիբովը «վերահսկողության տակ է» աշխատում:
Բաքվի դեպքերից հետո, անկասկած, սպիտակ մազերս ավելացան: Դա իմ երիտասարդության քաղաքն էր, այնտեղ երկու տարի անցկացրել էի Ռազմածովային նախապատրաստական ուսումնարանում: Բաքվում ունեի եւ մինչ օրս էլ շատ ընկերներ ունեմ: Ես անկեղծորեն սիրում էի եւ սիրում եմ Ադրբեջանը: Անկախ նրանից, թե ով է մեղավոր տեղի ունեցածի համար, այդ դեպքերն իսկական ողբերգություն էին ինձ համար։
Չլուծված ԼՂ խնդիրը շարունակում էր մնալ այն բորբոքող հանգամանքը, որը թույլ չէր տալիս կարգավորել իրավիճակն Ադրբեջանում։ Իսկ կա՞ր արդյոք այն լուծելու հնարավորություն։
Այն ժամանակ ես սերտորեն համագործակցում էին պրոֆեսոր Թոֆիկ Իսմայիլովի հետ՝ խելացի, բարյացակամ, լայն շրջահայաց ունեցող մի մարդու, որը սրտանց սիրում էր իր հայրենիքը, բայցեւ ազատ էր նախապաշարմունքներից։ Մենք պայմանավորվել էինք «փոքրիկ քայլեր անել»․Ադրբեջանը, օրինակ, բացեց «գազի խողովակը» դեպի Հայաստան։ Ցավոք, դա դրական արձագանք չստացավ հայաստանյան ԶԼՄ-ներում։ Ամեն դեպքում, ընդունվեց երկու հանրապետությունների ղեկավարների առաջին հանդիպման առաջարկը։
1990թ. նոյեմբերի 10-ին Միության Խորհրդի նախագահի գրասենյակ էին հրավիրվել Ադրբեջանի ու Հայաստանի ղեկավարները՝ Ա․Մութալիբովն ու Լ․Տեր-Պետրոսյանը։ Ես նրանց առաջարկեցի գոնե սեւագրի տեսքով համաձայնեցնել մի փաստաթուղթ, որը կլիներ փոխզիջումային միջոցների «փաթեթ»։ Դա, ինչպես մեզ թվում էր այն ժամանակ, թույլ կտար դուրս գալ ճգնաժամից։ Այդ «փաթեթը» Մութալիբովի ու Տեր-Պետրոսյանի հետ քննարկեցինք մոտ չորս ժամ։ Այդ ընթացքում առաջարկները բազմիցս ճշգրտվեցին, փոփոխվեցին կողմերի ցանկությամբ եւ վերատպվեցին։
«Փաթեթի» էությունն այն էր, որ պետք է ուժը կորցրած համարվեին ԼՂԻՄ-ի վերաբերյալ Հայաստանի, Ադրբեջանի, ԼՂԻՄ-ի ու ԽՍՀՄ-ի կողմից 1988թ. փետրվարի 20-ից հետո կայացված բոլոր որոշումները, եւ այդ մասին պետք է համատեղ հայտարարություն ընդունվեր։ Այդ հայտարարությունից հետո նախատեսվում էր վերացնել Հատուկ կառավարման կոմիտեն (ՀԿԿ), վերականգնել Լեռնային Ղարաբաղի կառավարման մարմինները եւ այդ նպատակով ընտրություններ անցկացնել։
Փաստաթղթով Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի Գերագույն Խորհրդին առաջարկվում էր ընդունել համապատասխան օրենք (նախապես համաձայնեցված) ԼՂԻՄ-ի կարգավիճակի եւ ինքնավարության երաշխիքների մասին։ Միաժամանակ, հանվում էր արտակարգ իրավիճակը, որը հայտարարվել էր Ադրբեջանի տարածքում, այդ թվում՝ ԼՂԻՄ-ում։
«Փաթեթը» նախատեսում էր Հայաստանի ԽՍՀ-ի ու Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի հարաբերությունների կարգավորում։ Նախնական փուլում, երկու հանրապետությունների խնդրանքով, առաջարկվում էր յուրաքանչյուր կողմից առանձնացնել 5 կմ լայնությամբ հատուկ ռեժիմի տարածք, որտեղ ժամանակավորապես կտեղակայվեին խորհրդային բանակը եւ ներքին զորքերը։ Ցրվում էին երկու կողմում ստեղծված ապօրինի բոլոր զինված կազմավորումները։ Հանվում էին հանրապետական զարկերակների բոլոր տեսակի շրջափակումները, այդ թվում՝ երկաթուղային, ավտոմոբիլային եւ ավիացիոն տրանսպորտի։ Եթե կողմերից մեկը վերականգներ տնտեսական պատժամիջոցները, առաջարկվում էր այդ հարցն անհապաղ քննարկել միութենական մակարդակով եւ ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ։
Երկու հանրապետությունների օրենսդիր եւ գործադիր իշխանության գերագույն մարմինները պետք է փոխհատուցեին բոլոր փախստականների վնասները հանրապետություններից յուրաքանչյուրի միջոցներով եւ նորմալ շփումներ հաստատեին քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային ոլորտներում։
Երկու ղեկավարներն էլ ընդունեցին այդ «փաթեթը», սակայն ցանկություն հայտնեցին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդում իրենց պատգամավորական խմբերի աջակցությունը ստանալ։ Գործընկերներիս հրաժեշտ տալիս ես չափազանց լավատեսորեն էին տրամադրված։ Գործուղման մեկնելիս պայմանավորվեցի Ռ․Ն.Նիշանովի հետ, որ խորհրդարանական խմբերի հետ բանակցությունները նա իր վրա կվերցնի։ Նրանց հետ նա եւս նախնական պայմանավորվածություն ձեռք բերեց։ Սակայն այդ պայմանավորվածության հաջորդ առավոտյան երկու կողմի ծայրահեղականների կողմից հրահրվող պատգամավորները հրաժարվեցին սատարել առաջարկված որոշումը։
1991թ. կեսին դեռ քայլեր էին ձեռնարկվում լայնածավալ ռազմական գործողություններից խուսափելու համար։ Այդ քայլերի թվում կարելի է նշել Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահին ուղղված ԼՂԻՄ շրջանների ղեկավարների կոչը՝ «հակամարտությունից անցնելու երկխոսության՝ միութենական մարմինների ու Ադրբեջանի իշխանությունների միջեւ»։ Բաքվին չէր բավարարում երկխոսության առաջարկվող ձեւաչափը եւ այն սկսելու որոշ պայմանները, օրինակ՝ բանակցություններ անցկացնել բոլոր մակարդակների քաղաքական ուժերի միջեւ՝ միութենական, հանրապետական (Ադրբեջան, Հայաստան) եւ Լեռնային Ղարաբաղի, որը պետք է ներկայացված լիներ «միայն իր պետական մարմիններով՝ ի դեմս իրենց կողմից հաստատված մի խումբ մարդկանց, որի համար մինչեւ բանակցությունների մեկնարկը պետք էր վերականգնել Ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհրդի եւ գործադիր կոմիտեի լիազորությունները»։
Թեեւ Ա․Մութալիբովը 1991թ․սեպտեմբերի 8-ին ընտրվել էր Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ, սակայն օրեցօր ակնհայտ էր դառնում իրավիճակը վերահսկելու նրա անկարողությունը։ Ադրբեջանում երկիշխանություն էր հաստատվել, եւ նոր ձեւավորված Միլի Մեջլիսում ԱԺՃ-ն արդեն ուներ ձայների 50 տոկոսը։ 1992թ. մարտին Ա․Մութալիբովը ստիպված էր կամավոր հրաժարվել իշխանությունից։ 1992թ. մայիսին նա վերադարձավ նախագահի պաշտոնին՝ ընդամենը երկու օրով, որից հետո պաշտոնանկ արվեց։ Ռազմական հեղաշրջմանը մասնակցեցին ԱԺՃ-ն, Ազգային անկախության կուսակցությունը (ԱԱԿ) եւ «Գորշ գայլերը»՝ համանուն թուրքական կուսակցության ադրբեջանական մասնաճյուղը, որի կենտրոնը Թուրքիայում էր։ 1992թ․հունիսի 7-ին անցկացվեցին նոր ընտրություններ, որոնց արդյունքում հաղթեց ԱԺՃ առաջնորդ Ա․Էլչիբեյը։
Այդ ժամանակ արդեն մեկնարկել էին լայնածավալ ռազմական գործողություններ, որոնք դուրս էին եկել Լեռնային Ղարաբաղի սահմաններից։ Ժողովրդական ճակատի ղեկավարությունը, ինչպես պարզվեց, բացարձակ ոչ կոմպետենտ էր երկրի կառավարման, ռազմական ոլորտում եւ քաղաքական կարգավորում գտնելու հարցերում։ Նման ծանր ժառանգություն ստացավ Հեյդար Ալիեւը, որը խորհրդային շրջանում երկար տարիներ ղեկավարել էր Ադրբեջանը, որից հետո տեղափոխվել էր Մոսկվա՝ ստանալով ղեկավար պաշտոն (քաղբյուրոյի անդամ, ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ), որից հետո պաշտոնաթող էր եղել եւ կրկին վերադարձել Ադրբեջան, բայց ոչ թե Բաքու, այլ իր ծննդավայր՝ Նախիջեւան, որտեղ էլ ընտրվել էր Գերագույն Խորհրդի պատգամավոր։
Հ.Ալիեւի գալուն պես հրադադարի որոշ հեռանկարներ ուրվագծվեցին, թեեւ պատերազմը շարունակվում էր, եւ Ադրբեջանի յոթ շրջաններ գրավվել էին, իսկ դրանց բնակիչները՝ դարձել փախստականներ։
Ընդհանուր առմամբ, այդ հակամարտությունը հանգեցրեց թե՛ հայերի, թե՛ ադրբեջանցիների զանգվածային գաղթի։ 1990թ. հունվարին Բաքվից հեռացավ ավելի քան 300 հազար հայ։ Դատարկվեցին նաեւ ադրբեջանցիների տները Շուշիում, Լեռնային Ղարաբաղում եւ դրա սահմաններից դուրս՝ գրավված ադրբեջանական տարածքներում, Հայաստանի սահմանամերձ հատվածներում։ Պատերազմը խլեց 30 հազար մարդու կյանք։
Հսկայական ջանքեր պահանջվեցին՝ կողմերին համոզելու, որ հրադադար կնքեն, եւ Ռուսաստանն այդ հարցում խաղաց ամենանշանակալից դերը։ 1991թ. սեպտեմբերին Բ.Ելցինը եւ Ն.Նազարբաեւն այց կատարեցին ԼՂ հակամարտության գոտի, այնուհետ Ժելեզնովոդսկում հանդիպեցին հակամարտող կողմերի առաջնորդներին։ Կարելի է ասել, որ այդ պահից ի վեր շեշտը դրվեց կրակի անվերապահ դադարեցման վրա, որը համարվում էր քաղաքական կարգավորման ելակետ։ Ռուսաստանն այդ նպատակին էր ձգտում՝ գործելով բոլոր խողովակներով՝ ԱՊՀ, ՄԱԿ, Եվրոպայի անվտանգության եւ գործակցության խորհրդակցություն (ավելի ուշ դարձավ ԵԱՀԿ), որը 1992թ.ԼՂ հակամարտությունում ներգրավված կողմերի ռազմական գործողությունները դադարեցնելու նպատակով ստեղծեց այսպես կոչված Մինսկի խումբը։ Միաժամանակ, ռուսաստանյան ներկայացուցիչներն ուժեղացրին սեփական միջնորդական առաքելությունը, որի արդյունքում, ինչպես նաեւ Մինսկի խմբի եւ Ղազախստանի ջանքերով հաստատվեցին մի շարք կարճաժամկետ հրադադարներ, սակայն ռազմական գործողություններն ամեն անգամ վերսկսում էին։
1994թ. ապրիլի 15-ին Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ ԱՊՀ երկրների ղեկավարների խորհուրդը՝ Ադրբեջանի եւ Հայաստանի մասնակցությամբ, որոշում ընդունեց, որում ասվում էր.«Գլխավոր առաջնահերթությունը եւ անհրաժեշտությունն անհապաղ հրադադարն է, ռազմական բոլոր գործողությունների դադարեցումը եւ հրադադարի ամուր հաստատումը։ Առանց դրա հնարավոր չէ ողբերգական հակամարտության հետեւանքների վերացումը»։ Քանի որ բոլոր կողմերի ներկայացուցիչները որեւէ կերպ չէին համաձայնում հանդիպել եւ ստորագրել միասնական փաստաթուղթը, ստորագրությունները ստացել էինք առանձին, սակայն նույն տեքստը պարունակող թղթերի վրա։ Մայիսի 9-ին՝ Բաքվից Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության ստորագրությամբ, մայիսի 10-ին Երեւանից՝ Հայաստանի պաշտպանության նախարարի եւ մայիսի 11-ին Ստեփանակերտից՝ Լեռնային Ղարաբաղի բանակի հրամանատարի ստորագրությամբ։ Դիմելով Ռուսաստանին որպես միջնորդ երկրի՝ նրանցից յուրաքանչյուրը ստանձնում էր կրակի դադարեցման հանձնառությունը։
Բայց ի՞նչ անել հետո։
Աղբյուրը` http://www.mediamax.am/am/news/special-file/22018/#sthash.6pNUSOCk.dpuf
[:]